Historia Żydów w Suwałkach

[noka]

Swego czasu w wątku - Film o Suwałkach z 1937 r. wspomniałem, że dobrze byłoby przetłumaczyć pewien tekst o historii suwalskich Żydów, bowiem zawarte są w nim informacje nie tylko o społeczności żydowskiej, ale także o historii naszego miasta. Materiał ten został przetłumaczony i jest dostępny w sieci, ale o tym za chwilę.

Kilka dni temu otrzymałem e-mail od Muzeum Historii Żydów Polskich, w którym można m.in. przeczytać:

Muzeum Historii Żydów Polskich  uruchomiło w czerwcu 2009 roku portal internetowy "Wirtualny Sztetl" - www.sztetl.org.pl. Jest to portal społecznościowy, poświęcony historii miast i miasteczek Polski - oraz mieszkających w nich Żydów. Chcemy by nasz portal był jak najbogatszym i najciekawszyzm źródłem informacji.

Muzeum było zainteresowane umieszczonymi na Forum zdjęciami przedstawiającymi szkołę talmudyczną (dawniej i dziś) oraz informacjami, ciekawymi wiadomościami i pamiątkami związanymi z Żydami w Suwałkach.

Na stronie internetowej "Wirtualny Sztetl"  znajduje się m.in. zakładka informacyjna o naszym mieście: http://www.sztetl.org.pl/pl/city/suwalki/ i właśnie tam znajduje się tłumaczenie tekstu o którym pisałem we wstępie. Tam też trafiają informacje, zdjęcia i inne materiały związane z Suwałkami i tematyką portalu.

Ja nie posiadam żadnych materiałów mogących wzbogacić zasoby witryny (poza współczesnymi zdjęciami niektórych obiektów) i dlatego przekazuję prośbę Muzeum o udostępnienie (podzielenie się) własnymi zasobami i wiadomościami w celu wzbogacenia źródeł informacji "Wirtualnego Sztetlu"

Ewentualne znalezione materiały proponuję publikować w niniejszym wątku, lub przesyłać bezpośrednio za pomocą strony internetowej Muzem (kóra ma charakter portalu społecznościowego)

[Krzysztof]

Na stronie, przy artykule o suwalskim szpitalu, błędnie umieszczono zdjęcie domu starców i szpitala w Wyłkowyszkach / dawniej gubernia suwalska /
http://www.sztetl.org.pl/pl/image/4959/

[noka]

Dzięki za info.
Poproszę osobę z którą prowadzę korespondencję o śledzenie uwag w niniejszym wątku. 

[natur]

Ja również bardzo dziękuję za info. Zaraz zdejmiemy błędnie podpisane zdjęcie.
Panie Krzysztofie, skoro posiada Pan wiedzę dotyczącą historii regionu, fajnie by było, jeśli dodałby Pan tekst/informację o Wyłkowyszkach lub o innych miejscowościach, cmentarzach żydowskich czy synagogach na portalu Wirtualny Sztetl. Wystarczy się zarejestrować, żeby dodać tekst czy zdjęcia, które później akceptuje nasz administrator. Zapraszamy wszystkich do dzielenia się swoją wiedzą na naszym portalu.
Natalia Urban

[Krzysztof]

Pani Natalio, dziękuję za zaproszenie. Projekt interesujący i może w znaczący sposób uzupełnić wiedzę o Suwałkach.

[Krzysztof]

                                                              Lejb  Lejbman

Syn Mordechaja, pochodził z Sejn. Powstaniec styczniowy, stracony przez Rosjan w Suwałkach 14.04.1864 r.
Oskarżony o udział w powstaniu, przyjęcie szarży wachmistrza w żandarmerii narodowej, wykonywanie wyroków i udział w akcji oddziału powstańczego napadu na Kasę w Łozdziejach .
W latach 1863 – 1864 stracono w Suwałkach 19 powstańców w tym 14 Polaków i Litwinów, 4 Rosjan i 1 Żyda.
Udział Żydów w powstaniach narodowych to dość skomplikowana sprawa / posiada obszerną literaturę /
Suwalscy Żydzi opowiedzieli się za udziałem w powstaniu. To opowiedzenie się polegało na tym że niektórzy szli do oddziałów, inni przemycali broń z Prus lub zaopatrywali powstańców w żywność.
Powstańcom styczniowym postawiono pomnik na Szubienicznej Górze przy ul, Bakałarzewskiej.   

[Krzysztof]

                                                  Józef Chasyd / Joseph Hassid /

Urodził się 28.12.1923 r. w Suwałkach zmarł 7.11.1950 w Anglii. Był jednym z najbardziej obiecujących skrzypków XX w. Gry uczył się najpierw u miejscowego nauczyciela. Ojciec postanowił przedłużyć jego muzyczną edukację i wyjechał z nim do Warszawy, gdzie uczył się u Mieczysława Michałowicza. W  1937r. zostaje uczniem legendarnego skrzypka i nauczyciela, Węgra Karla Flescha. Tu Chasyd przeżył młodzieńczą miłość do jednej z uczennic Flescha, gwałtownie przerwaną przez ojca / dziewczyna nie była Żydówką /. W 1938 r. wyjeżdżają do Anglii, gdzie pozostają ze względu na wybuch wojny. W czasie nielicznych koncertów był zapowiadany jako polski genialny skrzypek.
Chasyd stracił matkę we wczesnym dzieciństwie, ojciec ciężko pracował by móc kształcić syna. Nieśmiały, zamknięty w sobie chłopak,  nagle zaczyna tracić pamięć, wpada w depresję, przestaje grać / 1940-1941 /. W szpitalu zdiagnozowano schizofrenię ale jak się później okazało był to nowotwór mózgu. Po nieudanej operacji umiera w 1950 r.
Jego przedwczesna śmierć pozbawiła świat jednego z największych mistrzów skrzypiec. Chasyd nagrał jedynie 9 utworów / w wieku 16 lat /
http://translate.googleusercontent.com/translate_c?hl=pl&langpair=en%7Cpl&u=http://www.last.fm/music/Josef%2520Hassid&rurl=translate.google.pl&usg=ALkJrhiKnI5rsqCpyfof1K9aIx4ZyPGBSQ

[Krzysztof]

Dla porządku przypomnę sylwetki dwójki Suwalczan, którzy wnieśli wręcz fundamentalny wkład w powstanie państwa izraelskiego. Abraham Stern, poeta działacz społeczny, uznawany za jednego z twórców Izraela i Pinchas Sapir, ekonomista, jeden z najbliższych współpracowników Goldy Meir – żelaznej damy izraelskiej polityki.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Abraham_Stern_(Lehi)
http://pl.wikipedia.org/wiki/Pinchas_Sapir

[noka]

Od siebie dorzucę zdjęcie szkoły talmudycznej (dawniej i dziś):



I postaram się porobić aktualne zdjęcia z miejsc o których pisze (będzie pisał) Krzysztof.

[Krzysztof]

Pewności nie mam, ale to rzeczywiście może być Talmud –tora, bezpłatna szkoła religijna dla chłopców z najuboższych rodzin żydowskich, utrzymywana przez gminę wyznaniową.
http://www.sztetl.org.pl/pl/article/suwalki/8,oswiata/8883,oswiata/
Rzeczywiście można by zrobić zdjęcia tych obiektów, o których wiadomo na pewno, ze związane są z historią suwalskich Żydów.
-Moszaw Zkenim – Dom starców /Noniewicza 42 – obecnie Młodzieżowy Dom Kultury /
-Dom modlitwy – Emilii Plater 33 A /obecnie Biblioteka Publiczna /
-Dom rabina – ul. Wesoła
--Szpital żydowski – Kościuszki 101 / ta część, która należała do Żydów –opis na stronie Wirtualny Sztetl /

A tu żeby zapłodnić Waszą wyobraźnię.
http://www.szlak.uwb.edu.pl/indexpl.html

[Krzysztof]

                                                      Zalman  Gradowski

Urodzony ok. 1908 r. w Suwałkach, ukończył tu jesziwę / szkoła średnia /, znał języki i literaturę europejską. Dużo czytał i w idisz i po polsku. Kiedy ożenił się / Sonia Apfengold /wyjechał do miasteczka Łunna koło Grodna. W 1941 r. kiedy wybucha wojna niemiecko – radziecka nie zdążył już uciec, trafił do getta  w Kiełbasinie. Wcześniej był to obóz tranzytowy dla jeńców  wojennych. Żydzi systematycznie byli wywożeni stąd do Oświęcimia.
Zalman został przydzielony do Sonderkomanda obsługującego komory gazowe i krematoria. Latem 1944 r. rozpoczęła się likwidacja Auschwitz – Birkenau. Więźniowie z Sonderkomanda zorientowawszy się, że wkrótce przyjdzie kolej i na nich, rozpoczęli przygotowania do buntu, podczas którego mieli podpalić baraki, wysadzić krematoria i zorganizować ucieczkę. Jednym z 4 organizatorów przedsięwzięcia był Zalman Gradowski. Bunt wybuchł 7. 10. 1944 r. Była to największa próba walki w historii tego obozu, zginęło wówczas ponad 400 więźniów.
Zginął również i Zalman, ale na tym nie kończy się jego historia. Oto w dole wykopanym w popiele przy krematorium jeszcze w 1945 r. odkryto aluminiowe naczynie do którego wciśnięty był zeszyt z 81 kartkami zapisanymi notatkami w idisz i listem do znalazcy zeszytu Były to starannie zapisane notatki dotyczące tego co Gradowski z Sonderkomando widział w Oświęcimiu. Znalezisko przeleżało się w dawnym Leningradzie prawie ćwierć wieku, zanim nie odkrył tego pewien historyk rosyjski.

[Krzysztof]

                                                     Lazar Szackin

Niektórzy z historyków przekonują że to właśnie on wymyślił Komsomoł / młodzieżowa przybudówka partii komunistycznej /. Na pewno jednak on był jednym z jego organizatorów.
Urodził się ok. 1902 r. w Suwałkach , w zamożnej rodzinie żydowskiej. W 1917 r. wstąpił do WKP/b/  poprzedniczka KPZR Przez długi okres czasu był sekretarzem Komsomołu, pracował w redakcji Prawdy
Aresztowany 10.01.1935 r. wyrzucony z partii, rozstrzelany w 1937 r. / w ramach czystek stalinowskich /
http://www.fotosik.pl/pokaz_obrazek/922d3b531da111f2.html

[Krzysztof]

W drugiej połowie XIX w. rozpoczęła się masowa emigracja Polaków i Żydów do obu Ameryk. Poniżej lista nazwisk Żydów pochodzących  z Guberni Suwalskiej, którzy wyemigrowali do Argentyny.
http://www.jewishgenealogy.com.ar/suwalki/ancestors_a.html

[Krzysztof]

Ze zbiorów Museum of Family History. Suwalscy Żydzi, ale również lista Suwalczan emigrujących na przełomie XIX i XX w. do Stanów Zjednoczonych
http://www.museumoffamilyhistory.com/lee-suwalki.htm

[Krzysztof]

Jak trudna była zmiana wyznania i na jakie szykany narażali się konwertyci w Suwałkach.
http://www.pawelpilarczyk.com/studjud/sj15mark.pdf